Categorieën
pers

Stressmanagement – Meetbare stress wijkt voor groter competentie

Europese richtlijnen, wetenschappelijk onderzoek en de toetsing met de praktijk stuwen het stressmanagement richting objectivering. Het fenomeen stress wordt steeds beter meetbaar, wat de remedies meer resultaatgericht zal maken. Wie de weerslag van stress op de competenties inziet, kan de ontwikkeling van die laatste aangrijpen om zelfs veel meer te doen dan stress te bestrijden en te voorkomen.

Door de Europese richtlijn over de psychosociale factoren raakte onder meer ook stress opgenomen als een factor in de nieuwe Welzijnswet in ons land, die op haar beurt een stuk uitvoering is van een Europese richtlijn. Deze wetgevende ontwikkelingen zijn niet onbelangrijk voor de manier waarop voortaan met stressmanagement zal worden omgegaan. “Aan het woord is dr. psycholoog Sim Moors, hoofdauteur van het boek ‘Stress & Werk: oorsprong en aanpak’ uit 1994, waarin twaalf deskundigen uit de Benelux en Frankrijk hun onderzoeksbevindingen en ervaringen met de problematiek van stress op het werk bundelden. Het boek werd een referentiewerk in de materie. Sim Moors, de administrateur generaal a.i. van het Nationaal Onderzoeksinstituut voor Arbeidsomstandigheden (NOVA), volgt de ontwikkeling inzake stress op de voet en hij verklaart waarom de wetgevende initiatieven zoveel impact zullen hebben.

De queeste naar vergelijkbaarheid

De nieuwe Welzijnswet legt de nadruk op de risicoanalyse. Dit gaat meestal gepaard met vragenlijstonderzoek, wat dan ook in omvang en belang zal toenemen. Vooral de vragenlijsten met een ernstig referentiebestand zullen aan belang winnen. Zij raken stilaan gestandaardiseerd. Om te weten of de geboekte scores hoog of laag zijn, bestaan er immers geen absolute normen, maar moet men kunnen vergelijken met scores elders, hoe meer hoe betrouwbaarder. Tot nog toe gebeurde het vaak dat men uit bestaande vragenlijsten de meest toepasselijk geachte delen overnam om zo een zeer eigen onderzoek uit te voeren, maar het nadeel daarvan is dat de resultaten aan niets te toetsen zijn.”

Inmiddels zijn er steeds meer goede gestandaardiseerde vragenlijsten. Namen als Spielberg en VOS-D circuleren al langer, maar een recentere lijkt het neusje van de zalm, met name de Nederlandse VBBA-lijst. Sim Moors hierover: “Deze lijst heeft zeer goede psychotechnische kwaliteiten en bevat uitstekende metrische instrumenten.” In België werkt de VZW Quest met deze Vragenlijst Beleving en Beoordeling van de Arbeid (VBBA). Een paar Nederlandse deskundigen stelden hem op punt om er de psychosociale factoren en stress in de werkomgeving mee te onderzoeken.

Leren stress verkopen

De vragenlijst wordt in Nederland naar verluidt op grote schaal gebruikt en zou zeer betrouwbare en bruikbare resultaten opleveren. De VBBA steunt op een gegevensbank met zeer veel vergelijkingsmateriaal en op een grondige inventarisatie van een vijftigtal veel gebruikte instrumenten in de Verenigde Staten, Scandinavië, Duitsland en Nederland. De vragenlijst spitst zich toe op de kenmerken van het werk, de werkorganisatie en relaties op het werk, de arbeidsvoorwaarden en de werkstress. De antwoorden erop geven aan welke aspecten in de arbeid en organisatie verbetering kunnen gebruiken. De resultaten zijn dus adviezen om knelpunten, verzuim en verminderd functioneren in de arbeidssituatie aan te pakken.

Quest geeft een opleiding waarin enquêteurs niet alleen leren hoe ze best de vragen aanbrengen en de antwoorden invullen, maar ook hoe ze de resultaten kunnen interpreteren én ze ‘verkopen’ aan de verantwoordelijken die er lessen uit moeten trekken. De VBBA-gebruiker leert ook de resultaten aanvaardbaar voorleggen en ze als een project voorstellen door er meteen suggesties voor oplossingen aan te koppelen. Het VBBA-gebruik vergt ook voorbereiding. Uit een algemene bedrijfsverkenning zal blijken of de vragenlijst naar de hele organisatie moet of slechts naar een deel ervan, hoe men de enquête logistiek op het getouw zet, of dit wel het geschikte instrument is en of er geen valse verwachtingen worden geschapen.

Beleidsinstrument in de dop

De privévereniging Quest voert de ingevulde vragenlijsten elektronisch in. Zij interpreteert de onderzoeksresultaten en toetst deze aan de normgroep en het landelijk referentiebestand. De vereniging begeleidt ook interpretatieconsulenten en verwerkt de gegevens statistisch. Quest huurt niet toevallig kantoorruimte in het gebouw van het Nationaal Onderzoeksinstituut Voor Arbeidsomstandigheden (NOVA), waarmee ze samen het landelijk referentiebestand beheert. Sim Moors verwondert het niet dat zulke privé-initiatieven nu van de grond komen en hij steunt ze moreel. Stilaan bouwt NOVA met de VBBA-resultaten ook een eigen gegevensbestand uit (naast het al rijke Nederlandse bestand) om ook hier allerhande toetsingen mogelijk te maken. Voor NOVA kan er zo een beleidsinstrument ontstaan. Het instituut wil dan ook gerust met andere partners samenwerken om met even degelijke vragenlijsten het gegevensbestand aan te vullen. Hoe meer men meet, hoe meer men weet. Zo krijgt ook de wereld van het personeelsbeleid bruikbare instrumenten.

“Naarmate de inzichten in het geheel van stressgerelateerde mechanismen groeien, ontdekken we steeds duidelijker dat de stressfactoren ook de elementen zijn die een slechte organisatie veroorzaken,” stelt Sim Moors vast. Hij ziet een vicieuze spiraal ontstaan tussen beide facetten van in feite één probleem. Een goede organisatie is er één met weinig of geen overbelasting van de medewerkers. Die interactie zal het management moeten inzien, meent Moors. Is het dan dweilen met de kraan open, als men stress alleen aanpakt en de slechte organisatie ongemoeid laat? Sim Moors: “Een goede stressaanpak zal de organisatie ook wel ten goede komen.”

Zie de inefficiëntie

Dr. Paul Koeck denkt er net zo over. Deze deskundige zette zijn ervaringen in stressbegeleiding – een begrip dat altijd probleemconnotaties oproept – om tot een model voor competentiebeheer. Want negatieve stress tast de competenties aan, maar positieve stress kan deze in een stroomversnelling brengen. Een van zijn vuistregels om stress op te sporen luidt: let op chaos en inefficiëntie. Naast de fysisch en psychische signalen zoals hartkloppingen, maagzweren, ongewone bitsigheid of emotionaliteit zijn concentratieverlies en wanorde tekenen aan de wand.
De problemen verhelpen doet men volgens Paul Koeck vaak best niet door mensen met de neus op een stressprobleem te drukken, maar door de ontwikkeling van hun competenties aan te pakken. “Dat is de grootste hefboom om negatieve stress om te buigen tot positieve,” meent hij. “De keuze om niet aan de stress te werken, neemt op zich al stress weg, want het voorkomt negatieve beelden. Stressbegeleiding werkt in feite door zijn benaming vaak al stressverhogend.”

Verschenen in PERSONEEL & ORGANISATIE

Categorieën
pers

Stress, iedereen heeft er wel eens last van

Stress kan positief zijn.

Voor alles wat we doen, voor iedere activiteit, zowel lichamelijk als geestelijk, hebben we stress nodig. In principe brengt dus elke verandering in het dagelijkse leven stress met zich mee. Verwerk je de veranderingen goed, dan geeft die opwinding een positieve stress. Die positieve stressvorm geef je dan weer kracht

Maar ook negatief.

Stress wordt pas ongezond als de gespannen situatie, om wat voor reden ook, te lang aanhoudt. Ze kan dan lichamelijke klachten veroorzaken. En die klachten kunnen soms ernstige gevolgen hebben. Stress bestaat dus niet alleen in de verbeelding, zoals wel eens wordt gedacht, maar is ook een puur lichamelijke reactie. Het centrum in je hersenen dat emoties verwerkt, de hypothalamus, reageert als eerste op stresssituaties. Dan wordt de hypofyse, een klein bolletje onder aan de hersenen, gealarmeerd. De hypofyse produceert vervolgens een pijnstillende stof en een hormoon dat de bijnieren aanzet tot de productie van de stresshormonen. Die versnellen dan ondermeer je ademhaling en het kloppen van je hart. Ze vergroten de bloed- en zuurstoftoevoer en ze verhogen eveneens het suikergehalte in het bloed. Ideaal om op korte termijn uit de problemen te komen, maar nefast voor het lichaam als die toestand langer blijft duren.

Alarmsymptomen

Als je meerdere van deze symptomen vertoont, is het toch echt wel tijd om aan de alarmbel te trekken en er iets aan te doen:

  • verstoord slaappatroon
  • vermoeidheid
  • lusteloosheid
  • piekeren
  • hoofdpijn en pijn in de nek
  • duizeligheid
  • ongeduld
  • snel geïrriteerd zijn
  • stemmingsschommelingen
  • werkobsessie
  • verminderde eetlust
  • minder scherp concentratie vermogen
  • verlies van zelfvertrouwen
  • geen zin in vrijen

SOS Stress

Omdat stress toch een veel voorkomende kwaal is; schreef de GVO-dienst van de Onafhankelijke Ziekenfondsen een brochure over stress. Daarin kan je lezen: Wat zijn de oorzaken van stress? Wanneer is stress positief en wanneer negatief? Hoe tijdig stress herkennen? Welke remedies zijn er mogelijk? Je vindt er dus een heleboel praktische raadgevingen en aanbevelingen in om stress met succes te bestrijden. Die folder kan je gratis aanvragen bij:
GVO
Onafhankelijke Mutualiteiten
Sint-Huibrechtsstraat 19,
1150 Brussel.
Tel: 02/778 92 11,
fax: 02/778 94 08,
E-mail: gvo@mloz.be.
Er bestaat ook een centrum voor Stressbegeleiding, tel: 03-237 99 98.

Leadership Coaching based on your Self-Coaching Program

10 anti-stress tips

  • Leer nee zeggen. Heb je je toch laten overrompelen? Je kan altijd ergens op terugkomen.
  • Stel prioriteiten en doe vervolgens één ding tegelijk. Rust even als je iets hebt afgewerkt.
  • Neem af en toe de tijd om gewoon wat rond te lummelen en tijd te verliezen. Neem zeker de tijd om te genieten van je maaltijden.
  • Let op de alarmsignalen. Luister naar je lichaam en grijp op tijd in.
  • Tob niet, maar doe. Piekeren help je niet vooruit: vat de koe bij de horens.
  • Leg de lat niet te hoog. Het hoeft niet altijd perfect te zijn, middelmatig mag ook wel eens.
  • Laat anderen niet over je oordelen. Aanvaard jezelf, mét je mindere kantjes.
  • Luister naar je gevoel. Probeer te achterhalen waar je zelf warm van loopt en waar je goed in bent. Vraag je regelmatig af wat echt telt in het leven.
  • Bouw een sociaal vangnet uit. Investeer in een aantal goede vrienden en in een sociaal leven. Investeer ook in de relatie met je partner.
  • Wacht niet te lang: zoek hulp voor het te laat is. Hoe dieper je wegzakt, hoe langer het duurt voor je er weer bovenop bent.
Categorieën
pers

Digitale Stress: Horendol door e-mail en gsm

U hebt nieuwe e-mail ontvangen. Wilt u deze e-mail nu lezen? Ja – Nee? Laptops en mobiele telefoons zorgen ervoor dat we de hele dag mails, sms-berichtjes en oproepen krijgen. Sommige mensen gaan eronderoor en verzeilen in een digitale stress.
Anita (36) was drie jaar lang een succesvolle account manager. Tot ze volledig instortte. Ze was haar energie kwijt, vergat belangrijke afspraken en was slordig in de uitwerking van de haar toegewezen projecten. Inmiddels is ze al zeven maanden thuis met ziekteverlof. Hoe kon het zo ver komen?
“Anita lijdt aan een moderne ziekte: digitale stress”, zegt de Antwerpse arts en stressbegeleider Paul Koeck. “De dagelijkse stroom e-mails, sms’jes en telefoontjes die ze kreeg, hebben ervoor gezorgd dat ze zich verloor in details en de hoofdlijnen in haar werk en haar leven niet meer kon onderscheiden.” Coachteam, het bedrijf van Koeck, geeft cursussen over stress door e-mail en gsm.

Adrenaline
Paul Koeck: “Stress is niet per se negatief. Het stresshormoon adrenaline maakt ons alert. Het hart pompt extra bloed naar spieren en hersenen, de pupillen worden groter, de gedachten flitsen door je hoofd. Het is dezelfde adrenaline die de zebra kan redden als de leeuw zijn aanval inzet: Gevaar – Reageer – Overleef.”
“Alleen mogen die stresspieken niet te lang duren. Na een korte steile piek moet een relatief lange periode van recuperatie volgen om terug in balans te geraken. En dat is net het probleem bij chronische stress: de recuperatie is nog niet af als er al een volgende stressaanval opduikt.”
“De voortdurende stroom van e-mail, sms’jes en telefoontjes eisen op agressieve toon je aandacht op. Het lijkt of je zo snel mogelijk moet antwoorden op een bericht. Die zogenaamde “interrupts” leiden je af van je echte werk. Als dat de hele dag duurt, krijg je het gevoel dat je niets meer doet.”
“Sommige mensen slagen er zelfs niet meer in hun mailbox leeg te maken. Ze gaan die mails naar huis doorsturen of ze uitprinten om ze rustig ‘s avonds te kunnen lezen.”
“De gevolgen van die druk kunnen verregaand zijn. Men kan geen onderscheid meer maken tussen wat het belangrijkst is en doet de dingen nog maar half. Men gaat zich onzeker voelen en verliest de controle over zijn functioneren.”

Onderzoek
Uit een Europees onderzoek naar e-mailgebruik blijkt dat werkgevers in 2005 veel meer tijd zijn gaan besteden aan het verwerken van hun inbox. Van de ondervraagde internetgebruikers gaf 52 procent aan twee of meer uur per dag te besteden aan het zenden en ontvangen van e-mails. Vijftien procent heeft er zelfs vier uur per dag voor nodig. Dat zijn twee werkdagen per week!
“Stilaan groeit in de bedrijfswereld het besef dat digitale stress een probleem wordt”, zegt Paul Koeck. “In onze individuele coaching zullen wij de mensen leren inzicht te krijgen in hun doelstellingen en prioriteiten. Wat zijn mijn hoofdzaken en hoeveel tijd besteed ik daaraan? Je moet hen leren hun tijd in te delen en om grenzen te trekken. Ze moeten leren nee zeggen door bijvoorbeeld duidelijk af te spreken met de collega’s dat ze nog slechts één uur per dag e-mails lezen. Dat vereist natuurlijk een dosis assertiviteit want je moet je baas en collega’s duidelijk maken dat je een bepaald deel van je tijd niet meer stoorbaar bent.”


Tips tegen digitale stress:

1.      Haal je e-mails maar één (max. 2) keer per dag binnen op een vast tijdstip. Zet je automatische “send&receive” af in je outlook;
2.      Zet alle belletjes en pop-up schermen op je computer af: van je e-mails, van je messenger of skype, van je gsm;
3.      Als je toch een beltoon laat opstaan, doe het dan enkel voor bepaalde contactpersonen én kies dan een zachte, ontspannende toon;
4.      Vertel tegen de mensen op welk uur van de dag ze je WEL mogen storen, bellen, mailen, chatten, en schakel alle toestellen tussendoor uit. Zorg ervoor dat u op die bepaalde tijdstippen wel bereikbaar bent;
5.      Onderhandel met je belangrijkste contactpersonen (je familie, je baas, je belangrijkste klant, …) welke spelregels ze dienen te respecteren om je te bereiken:
a.       Welke dingen zijn zo dringend dat ze je altijd ervoor mogen storen?
b.      Wat brengt je dichter bij je doelstellingen
c.       Welke dingen kan je in een ‘korte’ wekelijkse vergadering van 15 minuten op een vast tijdstip met hen overlopen? (Elke week op een vast moment tijd geven aan iemand, vermindert zijn/haar nood je telkens te storen);
6.      Denk elke week na over uw prioriteiten “Wat wil ik deze week bereiken?” en “Wat is mijn hoofd-priori-TIJD voor deze week?”;
7.      Geef voorrang aan de dingen die je Top-3 prioriteiten van de week vooruithelpen. Voor alle andere inkomende (digitale) berichten (telefoon, gsm, fax, e-mail, sms, …) behandel je die best op één vast tijdstip per dag of per week: beslis telkens of iets belangrijk genoeg is voor jou om te doen
8.      Stel een lijstje op met wie je wel mag storen en wie niet buiten je vast stoor-uurtje per dag;
9.      Werk je e-mails dagelijks op een vast moment af: let wel op één vast moment, niet de ganse dag door;
10.  Je kan met je collega’s afspreken dat je enkel de e-mails die persoonlijk naar jou gericht bent dagelijks beantwoordt, en dat alle e-mails waar je in cc (kopie) staat en samen met anderen, maar éénmaal per week op een vast moment worden gelezen. In het begin kan je wel op wat weerstand rekenen en moet je je streng houden aan deze afspraken, of ze geloven je toch niet;
11.  Neem om de 90 minuten zeker 15 minuten pauze, of doe even iets anders om je geest te verzetten; dit beschermt je tegen computer-stress en computerverslaving, ga zeker even weg van je computer;

Koen VERSTRAETEN,GPD
Interview met Paul Koeck voor de Gazet Van Antwerpen van Vrijdag 17 maart 2006

 

Categorieën
pers

Blijf zelf aan de touwtjes trekken

Wel eens ‘s nachts verbinding gemaakt met het BDO netwerk? Of de neiging gehad? Zo ja, dan is de kans groot dat je lijdt aan digitale stress. Maar ook tal van andere symptomen van deze moderne ‘ziekte’ klinken je mogelijk bekend in de oren. Een eerste tip: zet je mobiele telefoon uit, sluit je internetverbinding, neem even rust en lees vooral verder.

Een verhaal over digitale stress begint met een korte les in het functioneren van het menselijk brein. Als je enkele basisprincipes begrijpt, dan begrijp je de spanningen die worden veroorzaakt door de nieuwste mogelijkheden van de techniek. Dat vertelt Paul Koeck, oprichter en voorzitter van Coachteam International. “De eerste”, begint Koeck, “noem ik de omsteltijd. Vergelijk het met zappen. De meeste televisies kennen een aantal milliseconden vertraging bij het veranderen van zender. Hetzelfde principe geldt bij de mens. Switch je van het ene naar het andere informatiekanaal, dan moet je letterlijk omschakelen.” Een ander kenmerk van mensen is hun biologisch ritme. Zo gaat slaap gepaard met cyclussen, bijvoorbeeld de droomfase. “In deze fase koppelt het menselijk brein verschillende soorten informatie aan elkaar. Je legt connecties en maakt associaties en gaat als het ware indexeren. De cyclussen van ongeveer negentig minuten bestaan ook overdag. In elke cyclus klim je op naar een piek. Je focust steeds verder en bereikt een hoge mate van efficiency, rationeel denken en arbeidsproductiviteit. Maar je begrijpt: na de piek komt een dal. Denk aan de namiddagdip, het kopje koffie met een babbeltje of het voor je uit staren.”

Creatieve momenten

Koeck staat nog even stil bij deze schijnbaar improductieve momenten van rust. “Ze worden nogal eens afgedaan als zwak, maar dat is niet zo verstandig. Zodra je veel informatie van uiteenlopende aard op willekeurige momenten hebt ontvangen, dan moet je net als een harde schijf defragmenteren. Je bekijkt onbewust de verschillende gegevens en zet ze op de juiste plaats. Bovendien: vergeet nooit dat het zogenaamde dal een moment van creativiteit vormt. De wetenschap heeft zelfs aangetoond dat de meeste uitvindingen ontstaan op zo’n droommoment. Een heel mooi voorbeeld is de relativiteitstheorie van Einstein. Natuurlijk moet er ook keihard worden gewerkt, maar de combinatie zorgt voor succes.” Creatieve momenten benutten heeft grote voordelen. “Het werkt constructief. Het helpt ons zogenaamde shortcuts te vinden om taken efficiënter aan te pakken. Je ziet dat de meest spectaculaire innovaties ontstaan bij mensen en ondernemingen die deze momenten toelaten.”

‘Iemand die structureel wordt onderbroken, dreigt prioriteiten uit het oog te verliezen’

Escalatie via e-mail

Op naar de werkvloer. Daar waar menigeen na terugkomst van vakantie tientallen, zo niet honderden e-mails moet zien te beantwoorden. Daar waar een stroom aan informatie werknemers continu voor de keuze stelt: antwoorden of laten wachten? En daar waar een sms’je lezen misschien een minuut duurt, maar het weer op gang komen een ander verhaal is. “Je moet je gedachten opnieuw instellen, waardoor je al gauw een dikke vijf minuten bezig bent terug te raken in je concentratie. Hierdoor krijg je niet de kans rustig in één blok van een uur of anderhalf ergens aan te werken.’ Dat heeft zo zijn gevolgen, waarschuwt Koeck. ‘Iemand die structureel wordt onderbroken, dreigt prioriteiten uit het oog te verliezen. Je wordt reactief in plaats van proactief, verliest controle en overzicht. Daardoor heb je steeds minder materiaal om ‘nee’ te zeggen. Je raakt in de war, oververmoeid, bang en onzeker.” De symptomen kunnen ver gaan. “Ik noem het presenteïsme. Het lichaam is nog wel op het werk, maar het creatieve deel van de hersenen functioneert niet meer. Ook thuis merkt je gezin dat je er met je gedachten niet bij bent. Je komt ook privé in een conflictsfeer. Als je niet oppast, stort je je vervolgens nog meer op je werk.”

Kantoor binnen handbereik

Goed onderzoek dat aangeeft hoe groot het probleem werkelijk is, ontbreekt vooralsnog. Maar dagelijkse misverstanden en inefficiënt gebruik van moderne communicatiemiddelen zijn er in overvloed. Koeck geeft een voorbeeld. “In veel gevallen zorgt een persoonlijk gesprekje voor een directe oplossing van een probleem of vraagstuk. Via e-mail kan het echter escaleren. Denk aan het toezenden van een rapport. De ontvanger ziet tussen tientallen nieuwe mails niet de prioriteit en laat het zo twee, drie weken liggen. De afzender stuurt een reminder en er komt een reply, maar de informatie is vaak onnodig lang onderweg met eventuele gevolgen van dien.” Ook herkenbaar is overmatig gebruik van cc. De drempel is laag en de afzender kan tenminste niet verweten worden de ander niet te hebben geïnformeerd. Bekend is ook de mogelijkheid de mail thuis of elders, ook buiten kantooruren, af te handelen. Marcel Donkers kent de praktijk. Sterker nog. “Ik ben een van de veroorzakers”, lacht de ICT-manager. De afdeling voorziet in de noodzakelijke digitale faciliteiten voor de BDO’ers. “Ze kunnen altijd en overal verbinding maken met het interne netwerk. Via laptop, PDA of Smartphone beschikken zij vierentwintig uur per dag over mail, agenda, gegevens enzovoort. Ook op vakantie is je complete kantoor binnen handbereik.”

“Kun je niet om bereikbaarheid heen, maak dan goede afspraken”

Bereikbaar op vakantie

Vakantie. De vraag in hoeverre je tijdens de welverdiende tijd van rust toch bereikbaar moet zijn, is op veel plaatsen actueel. Onderzoek toont aan dat tweederde van de hoogopgeleiden in Nederland gewoon bereikbaar is en dat zeven op de tien regelmatig e-mail checkt. “Het is belangrijk voor de geest om zo nu en dan helemaal leeg te lopen”, adviseert Koeck. “Kun je niet om bereikbaarheid Blijf zelf aan de touwtjes trekken - Digitale Stress- Met de handen in het haarheen, maak dan goede afspraken. Zo is het handig een contactpersoon binnen de onderneming te hebben die vragen en antwoorden goed heeft voorbereid.” Vakantie of niet, aan Marcel Donkers is digitale stress nauwelijks besteed. “Dat heeft vooral te maken met een goede dagindeling. Ook vroeger met de stapel post moest je overzicht en grip zien te houden. Wat dat betreft is er niet veel veranderd.” Marcel herkent desondanks de problemen maar al te goed. “Kijk naar e-mail. De verzendende partij bepaalt of informatie bij jou onder ogen komt. Maar de vraag is: wil en moet je dat wel weten? Ik denk dat veel BDO’ers met digitale stress worstelen. Dat hoor je in de wandelgangen. Je ziet ook dat soms om drie uur ‘s nachts nog verbinding is gemaakt. Vierentwintig uur per dag overladen worden met werk is een uiterste, maar het tussengebied wordt grijzer. Velen vinden het steeds moeilijker balans te vinden.” Marcel vervolgt: “BDO’ers zijn zeer ambitieus en zetten graag een stapje extra. De mogelijkheid van een flexibele dagindeling is zeker met betrekking tot files en voor tweeverdieners met kinderen van groot belang. Onze faciliteiten zijn dan erg handig. Ze kunnen de productiviteit bevorderen. Mits je zorgt dat je zelf aan de touwtjes blijft trekken.” Hans Renckens, lid van de Raad van Bestuur met onder andere de portefeuille ICT, is het daarmee eens. “De mogelijkheden die tot onze beschikking staan, geven rust. Tegelijkertijd schuilt daarin ook een gevaar. De kunst is de techniek zo efficiënt mogelijk te gebruiken. Helaas heb ik het gevoel dat digitale stress op steeds meer mensen, ook binnen BDO, betrekking heeft. Daar moeten we iets aan doen. Het probleem met e-mail en telefoon is natuurlijk dat het confronterend is. We moeten leren selecteren. Als ik iets moet uitwerken, vraag ik om niet gestoord te worden. Bovendien zet ik de telefoon uit. Als je in vergadering zit, is dat toch ook geen probleem?” Ondertussen gaat de vernieuwing door. Zo werkt het ICT gestaag aan het Kantoor van de Toekomst. Marcel: “We gaan losse applicaties steeds meer bundelen. Straks komt op slechts een plek alle digitale informatie binnen. Bovendien willen we de informatiebehoefte omdraaien. BDO’ers kunnen via een soort abonnement steeds meer zelf aangeven aan welke gegevens zij behoefte hebben.” Dat biedt veel voordelen in de strijd tegen digitale stress. Nadeel van nog meer gestroomlijnde faciliteiten is dat de drempel naar informatievergaring weer iets lager komt te liggen. “Dat is zo”, beaamt Marcel Donkers, “maar gelukkig is wat dat betreft de grootste drempelverlaging al geweest.”

Tijd voor oplossingen

Erkenning van het probleem is van belang vanuit menselijk oogpunt, maar zeker ook voor de onderneming. Een ernstig gestresste of zieke werknemer is immers niet of nauwelijks productief. “Bovendien”, vertelt Koeck, “grote projecten waarin heel veel geld omgaat, kennen schadeclaims in geval van klantontevredenheid. Digitale stress kan ertoe leiden dat de onderneming onvoldoende aan de verwachtingen voldoet. Dit kan in potentie een kostenpost betekenen van heel erg veel euro’s.” Tijd voor oplossingen dus. “Elk individu heeft zijn eigen verantwoordelijkheid. Ook moeten er richtlijnen komen vanuit de onderneming.” In het verlengde ligt timemanagement. “Stel een goed plan op, inclusief voldoende tijdzones om hoofddoelen te bereiken. Plan een buffer in om een aantal verwachte onderbrekingen te kunnen toelaten. Bundel je werkzaamheden zoveel mogelijk, inclusief de beantwoording van je e-mails, en kies een focus van de dag. Zo kom je beter in je ritme.”

PPMT: nog meer digitale stress

PPMT, ofwel Pre- en Post Mail Tension is een ander voorbeeld van digitale stress. Het wordt veroorzaakt door het verkeerd begrijpen van e-mails en de angst dat berichten onder ogen van de verkeerde mensen komen. En zijn die hoofdletters in het sms’je nou opdringerig bedoeld of is gewoon de verkeerde instelling gebruikt? Soms kunnen digitale voorzieningen ook juist wel bijdragen aan de juiste interpretatie. Een tip van Paul Koeck: “Werk zo nu en dan op afstand samen met digitaal vergaderen. Dit is de eerstvolgende pijler van het Kantoor van de Toekomst. Ontvang je, met een open verbinding op de achtergrond, tussendoor een e-mail van de ander, dan begrijp je ook de context beter.”

Tien tips tegen digitale stress

  • 1. Haal e-mails op een aantal vaste tijdstippen op, dus niet de hele dag door.
  • 2. Zet de melding van een nieuwe e-mail onder in beeld uit (bij: extra/opties/voorkeuren/e-mailopties/geavanceerd/ weergave bureaublad).
  • 3. Schakel ringtones uit of kies voor een zachte, ontspannende toon.
  • 4. Schrijf e-mails met respect. Ook in e-mail is het prettig om een aanhef en een vriendelijke groet te lezen. De juiste toon in een e-mail doet veel.
  • 5. Stem met de belangrijkste contactpersonen af welke zaken als dringend worden beschouwd en welke op een ander, vast tijdstip kunnen worden doorgenomen.
  • 6. Denk na over je prioriteiten. Wat is deze week je hoofdprioriTIJD? Geef vervolgens voorrang aan de berichten die je daarbij helpen. Alle andere berichten behandel je op een ander, vast tijdstip.
  • 7. Maak dagelijks tijd om je mailbox op te ruimen of af te handelen.
  • 8. Spreek af dat je alleen e-mails aan jou persoonlijk gericht dagelijks beantwoordt. De e-mails op cc lees je een keer per week. Stuur zelf ook geen onnodige cc’s.
  • 9. Maak gebruik van de mogelijkheden die Outlook biedt bij filtering en sortering van e-mails.
  • 10. Kijk voor nog veel meer tips op www.coachteam.com/tools_stress.html

 

Download het volledig artikel: (pdf) Blijf zelf aan de touwtjes trekken

Categorieën
pers

Weg met Weekendstress

Van maandag tot vrijdag hebben we het druk, druk, druk. Maar ook in het weekend zit onze agenda steeds vaker overvol. Boodschappen doen, opruimen, sporten, familiebezoek. Hoe vinden we weer de broodnodige rust?

Productie: Els Maes. Tekst: Els Maes en Klaar Wauters.

God gebruikte de zevende dag om te rusten. Wij gebruiken de zevende dag om de kinderen naar de voetballes te brengen, naar het tuincenter te gaan, gazon te planten, op bezoek te gaan bij de schoonouders, onze parket te boenen, te stofzuigen, op kraamvisite te gaan, onze administratie in orde te maken, naar het doe-het-zelf-center te rijden, te strijken, … Zucht. En als er na al die klussen nog tijd over blijft, willen we ook graag gaan fitnessen, picknicken in het park, een terrasje doen, een fietstocht maken, naar de sauna, kinderboerderij, het museum of de rommelmarkt, …
Terwijl het weekend ooit bedoeld was om de batterijen terug op te laden voor de nieuwe werkweek, zit onze agenda van vrijdag- tot zondagavond even propvol als door de week. Op vrijdagavond weten we al dat we tegen zondagavond zullen moeten vaststellen dat we onze kilometerlange to-dolijst nooit zullen afgewerkt krijgen. Het resultaat: weekendstress.

Reden één voor die volle agenda’s: na een drukke werkweek heeft zich een stapel huishoudelijke klussen opgestapeld. “Op vrijdagavond rijd ik naar huis met een euforisch ‘Hoera-het-is-weekend-gevoel’, en een hoofd vol wilde plannen,” zegt collega Ilse. “Maar enkele uren later is dat gevoel alweer weggeëbd, omdat het me begint te dagen wat er allemaal op de agenda staat. Na een hectische werkweek is het huis veranderd in een puinhoop en heeft de post en de administratie zich opgestapeld.”
“Stressfactor één is boodschappen doen,” zegt lotgenote Annelies, die een drukke baan combineert met de zorg over twee kleine kinderen. “Net als 99,9 procent van de bevolking moet ik alle inkopen doen op zaterdag waardoor alles dubbel zo lang duurt door ellenlange rijen aan de kassa. Nieuwe schoenen gaan kopen voor de kinderen moet dus ook op zaterdag, terwijl ik – net als de kinderen, trouwens – er een hekel aan heb om in overvolle winkelstraten te gaan shoppen. Nee, echt ontspannend kan je mijn weekends niet noemen.”

“Mensen zijn vergeten dat de boog niet altijd gespannen hoeft te staan,” zegt Paul Koeck van Coachteam. In zijn praktijk geeft hij trainingen in time-management en stressbeheersing. “We plannen zoveel activiteiten in één weekend, dat velen zich schuldig en gefrustreerd zullen voelen als niet alles lukt.”

Waar is het in godsnaam fout gelopen met onze weekends? Sinds wanneer is onze vrije tijd een bron van stress en frustratie geworden?
Schuldige 1: we werken gewoon veel te veel. Waar ooit moeder de vrouw aan de haard bleef om het huishouden te runnen, zijn er nu steeds meer gezinnen waar zowel man als vrouw buitenshuis werken, en bovendien talloze overuren kloppen. Volgens de studie ‘Tijdsbesteding van de Vlamingen’ van de Vrije Universiteit Brussel, besteedt de gemiddelde Vlaamse vrouw gemiddeld 46u59′ per week aan loonarbeid, huishoudelijke arbeid en verzorging van de kinderen. Om te luieren blijft er nauwelijks tijd over, zelfs niet in het weekend.
Reden twee zijn de veranderende familiestructuren: terwijl het ooit hoogst uitzonderlijk was om je geboortedorp te verlaten, is het nu heel normaal om broers, zussen, nichten en neven te hebben in alle uithoeken van het land. Zorgen dat je ouders hun kleinkinderen regelmatig te zien krijgen, betekent al gauw uren doorbrengen in de auto. Want anders knaagt het schuldgevoel.
Daarnaast plegen ook gsm’s en Blackberry’s een aanslag op onze vrije tijd, en zijn steeds meer winkels ook op zondag geopend. Het wordt steeds moeilijker om zondag als ‘lekker-niets-doen-dag’ uit te roepen, als meubelketens en tuincentra ons naar hun shoppingoases lokken, en we elk moment van onze vrije dagen bereikbaar zijn.

Alsof werk en huishoudelijke rompslomp nog niet genoeg druk op onze arme schoudertjes leggen, is voor steeds meer vrouwen het weekend een extra ‘uitdaging’ geworden.
We willen niets missen en in alles uitblinken. “De snelheid van de moderne maatschappij schept heel veel mogelijkheden, maar de druk om te presteren is veel groter dan in de tijd van onze grootouders,” zegt Paul Koeck. Bovendien leggen veel vrouwen zichzelf erg hoge eisen op. “Ik merk bij veel vrouwen dat ze vooral niemand willen ontgoochelen,” zegt Koeck. “Ze willen graag geliefd zijn, en het gevoel hebben dat ze voor hun omgeving nodig en nuttig zijn. Zelfs al denken ze dat ze zich daar van hebben losgemaakt, toch zijn veel vrouwen nog steeds doordrongen van het idee dat je leeft om je gezin en je omgeving gelukkig te maken. Als ze een keertje niet op familiebezoek kunnen, voelen ze zich schuldig. Terwijl je het ook kan omdraaien: je mag ook van je familie en vrienden verwachten dat zij begrip opbrengen voor het feit dat je het erg druk hebt of bijvoorbeeld erg ver weg woont,” aldus Koeck.

Ach kijk, we doen het gewoon onszelf aan, door zo vreselijk perfectionistisch te zijn. Als we in het weekend een etentje organiseren, moet het huis helemaal aan de kant zijn en willen we uitpakken met een spectaculair nieuw recept en verse ingrediënten van de delicatessenwinkel. Zouden onze vrienden ons echt minder graag zien als we gewoon een potje guacamole uit de supermarkt op tafel zetten en niet de halve stad moeten doorkruisen om een rijpe avocado te vinden?

“Voor veel vrouwen geldt een zekere competitiedrang,” zegt ook Paul Koeck. “Zonder dat we ons er bewust van zijn, doen we heel veel dingen om sociale erkenning te krijgen. Dat zal pas veranderen als we zelf onze eigen prioriteiten gaan herzien. Wat vinden we zelf echt belangrijk, en wat doen we omdat onze omgeving het van ons verwacht?”

Fleur, Maria en Sabine, de drie druk bezette vrouwen die Feeling een blik gunden in hun weekendagenda’s, verklaren alle drie dat ze erg blij zijn met hun volgeboekte weekends. Maar hoewel we stress eerder associëren met overwerkte managers, en niet met vrouwen die boeiende, leuke weekends hebben, waarschuwt Paul Koeck toch voor onze druk-druk-druk agenda’s. “Wat je ook doet, het blijft belangrijk om rustpauzes in te lassen wanneer je lichaam daar om vraagt. Als je jezelf forceert en je energiedipjes negeert, pleeg je roofbouw op je lichaam en riskeer je vroeg of laat te breken.”
Onderzoekers spreken van een groeiende trend van ‘urgency addiction’, we zijn als het ware verslaafd aan de kick van het ‘druk bezig zijn’.

Vraag blijft: waarom gunnen we onszelf niet gewoon wat meer rust en wat extra uurtjes slaap in het weekend? Het probleem is dat veel vrouwen zich te veel zorgen maken over wat mensen van hen zullen denken. Op maandagochtend, als de collega’s aan de koffie-automaat vragen ‘leuk weekend gehad?’, wil je graag een indrukwekkend opsomming geven van dat leuke adresje aan de kust waar je bent gaan eten, die prachtige commode die je ergens op een rommelmarkt op de kop hebt getikt, en die fototentoonstelling die je ab-so-luut moet gezien hebben. Net iets minder glamoureus is het om te moeten toegeven dat je zaterdag uren aan de kassa van de supermarkt hebt gestaan, naar Ikea bent gereden voor een vijsje dat wonderwel miste in het bouwpakket, en ‘s avonds uitgeput voor tv in slaap bent gevallen tijdens een slechte weekendfilm. In Groot-Brittanië heeft men voor het fenomeen al een geschikte term bedacht: ‘Weekend inferiority complex’. Want wat we onszelf ook opleggen, het zal nooit spetterend genoeg zijn. We willen feesten als Kate Moss, etentjes geven als Nigella Lawson, terwijl ons huis eruit ziet als dat van Martha Stewart. Dat kan natuurlijk niet.

“Als ik moet kiezen tussen een weekendje naar de Ardennen met vrienden of een weekend huissloof spelen, is de keuze natuurlijk snel gemaakt,” zegt Ilse.
“Maar daarna heb ik er vaak toch weer spijt van: omdat ik dat weekend dan niet bij mijn ouders ben langs geweest, of omdat er thuis een stapel was ligt. En als ik op zaterdag geen boodschappen heb gedaan, voel ik me de week daarop schuldig omdat ik geen gezonde verse maaltijden voor de kinderen kan klaarmaken. Wat is ook gedaan heb dat weekend, ik heb altijd spijt van de zevenendertig andere dingen die ik niet gedaan heb.”

“Wat veel mensen missen, is prioriteit,” zegt Paul Koeck. “Vraag jezelf af wat het allerbelangrijkste is in je leven. Als je maar één uur vrije tijd hebt, wat plan je dan in die tijd?”
Koeck raadt iedereen met een te volle agenda aan om een lijst op te stellen met al je bezigheden, in volgorde van belangrijkheid. “Telkens je tussen twee of drie afspraken moet kiezen, toets je dit af aan de volgorde op je lijst. Zo vermijd je ook dat je je voortdurend schuldig voelt over de andere dingen die je mist, want je bepaalt zelf wat het belangrijkste is in je leven.”

Meer tips voor een lekker lang lui weekend:
– Maak geen to do lijst van al wat je moet doen, maar geef prioriteit aan een beperkt aantal dingen. Vraag jezelf af: ‘wat moet ik vanavond gerealiseerd hebben om tevreden te zijn over deze dag?’. Wil je liefst uitslapen of vroeg gaan sporten? Naar je ouders of met vrienden naar de film? Leg je op dat ene ding toe, en voel je niet schuldig over wat je niet gerealiseerd hebt.

– Bouw vaste routines in: reserveer bijvoorbeeld elke zaterdagochtend voor de supermarkt, en doe al je boodschappen in één keer. Zo hou je meer vrijheid over om de resterende tijd zelf vrij in te delen, en loop je niet voortdurend te denken aan wat je nog moet doen.

– Jezelf een weekend platte rust opleggen is voor de grootste stresskippen geen goed idee. “Als je lichaam voortdurend grote hoeveelheden stresshormoon produceert, kan je lijden aan afkickverschijnselen wanneer die plots wegvallen,” zegt Paul Koeck. “Mensen met een heel druk leven die plots geen prikkels meer krijgen, gaan zich vaak down en depressief voelen, alsof ze in een zwart gat vallen.” Langzaam afbouwen is in dat geval de boodschap.
“Probeer af en toe eens een kwartiertje helemaal niets te doen. Gewoon even in de sofa genieten van de rust.”

Met dank aan Dr. Paul Koeck van Coachteam, www.coachteam.com

Categorieën
pers

Leiderschapstrainingen: wat is onze didactische aanpak?

Coachteam® heeft zich gedurende jaren gespecialiseerd in een “coachende” en
“oplossingsgerichte” aanpak. De coachende aanpak houdt in dat de deelnemers onder begeleiding van de trainer-coach zelf hun eigen oplossingen ontdekken. Daarvoor ontwikkelde Coachteam de methode van Oplossingsgerichte Coaching©

Daarom verloopt elke module als volgt:

  1. Voorbereiding: Er wordt een vrijwillige time-keeper aangeduid in de groep én 2 samenvatters: een deelnemer zal op het einde van de module mondeling de leerpunten samenvatten: één mondelinge en één schriftelijke. Tevens worden afspraken gemaakt over de “confidentialiteit” van wat er besproken wordt tijdens de trainingen indien het over persoonlijke voorbeelden gaat.
  2. De trainer opent elke module weliswaar met een theoretische basis, die hij tot een minimum beperkt.
  3. Daarna laat hij deelnemers hun eigen doelstellingen en verwachtingen naar voren brengen
  4. Hij faciliteert een proces waarin deelnemers worden uitgenodigd hun eigen oplossingen in groep naar voor te brengen.
  5. De trainer-coach versterkt deze oplossingen door ze te herhalen en vult ze aan indien de voorgestelde oplossingen onvolledig zijn of breder kunnen worden toegepast.
  6. Bij elke interessante oplossing die een deelnemer aanreikt, geeft de trainer een mini-module theorie zodat het voor de deelnemers duidelijk wordt waarom een bepaalde oplossing wel of niet werkt.
  7. De trainer vraagt feedback aan de deelnemers om te toetsen of de concepten en voorbeelden voor iedereen duidelijk zijn en laat ze eventueel door de deelnemers in hun eigen taal nog eens herhalen.
  8. De trainer faciliteert een discussie waar verschillende deelnemers andere voorbeeldjes en casussen van deze techniek kunnen naar voor brengen.
  9. Deelnemers kunnen “moeilijke gevallen” die ze op de werkvloer hebben meegemaakt voorleggen.
  10. Samen met de groep worden dan oplossingen en technieken gezocht en getoetst aan de aangeleerde theorie.
  11. De aanbrenger van de “gevalstudie” kan dan in een rollenspel de voorgestelde techniek inoefenen.
  12. Na het rollenspel, krijgt hij/zij feedbackvan de deelnemers én van de trainer. Telkens worden o.a. volgende leerpunten en vaardigheden besproken en beoordeeld:
    • Welke basisprincipes van kwamen hier aan bod?
    • Hoe was de verbale én de non-verbale communicatie van de deelnemer?
    • Luisterde hij actief?
    • Hoe was het inlevingsvermogen?
    • Welke was zijn leiderschap en overtuigingskracht?
    • Op welke manier heeft hij/zij coachend gehandeld?
  13. Indien gewenst en in overleg met de opdrachtgever, kunnen rollenspelen op video worden opgenomen en in groep, of individueel met de deelnemer besproken worden
  14. Alle deelnemers gaan in kleine groepjes de aangeleerde techniek inoefenen.
  15. De deelnemers stellen een actieplan op
    • a) voor zichzelf: hoe ze het geleerde zullen omzetten in hun praktijk
    • b) voor de groep of organisatie als geheel: hoe de geleerde principes (indien toepasselijk) nuttig kunnen zijn voor de Stad Antwerpen en zo ja, eventueel een actieplan opstellen of een projectvoorstel formuleren.
  16. Aan het einde van de module, vatten de vrijwillige samenvatters de kern van de ganse module samen voor de ganse groep. De andere deelnemers én de trainer vullen deze samenvatting eventueel aan. Indien de groep dit goed vindt, zal de schriftelijke samenvatter de module kort samengevat naar de andere deelnemers doormailen of online zetten op onze Website voor de andere deelnemers.
  17. Bij de start van de volgende module, zullen de verslaggevers een korte samenvattende herhaling van 5 minuten doen van hun vorige sessie én worden deelnemers individueel verzocht om hun eigen leerpunten en vorderingen samen te vatten. Dit zowel schriftelijk als mondeling in groep.
    Diegenen die vrijwillig voor de e-coaching kiezen, kunnen dit volledig online doen vanop hun eigen PC, voor de anderen worden de nodige formulieren en checklists ter beschikking gesteld.
De COACHENDE & OPLOSSINGSGERICHTE aanpak:Samenvattend is het dus zo dat elk stukje theorie zoveel mogelijk door de deelnemers zelf wordt ontdekt, de trainer-coach zal het dan samenvatten in een “techniek” of “stappenplan”.
Dit zal door de deelnemers worden ingeoefend via rollenspelen en omgezet worden in een actieplan.

Om voor uw keuze het effect te visualiseren van een coachende aanpak versus de klassieke training zonder coaching, verwijs ik naar de studie uit Training and Development Journal, 1997

Training zonder coaching: AFBEELDING HIER

Training met coaching: AFBEELDING HIER

De reden waarom wij kiezen voor herhaling door de deelnemers tijdens de training en tussen de
sessies door is gebaseerd op studies over herhaling en het geheugen uit dezelfde publicatie:

Oplossingsgerichte Herhaling door de deelnemers: AFBEELDING HIER

Voorbereidende workshops:

Door de voorbereidende workshops met de verschillende betrokken partijen, zoals hierboven
beschreven bij de concrete uitwerking van het opleidingsvoorstel en de geplande eindevaluatie, zullen de doelstellingen van de opdrachtgever en die van de deelnemers geïntegreerd worden in de concrete uitwerking van het opleidingstraject zelf.

Creatieve Didactische methode:

Door de oplossingsgerichte coachende filosofie en aanpak van coachteam, zoals hierboven
beschreven, zullen alle voorbeelden en casussen komen uit de ervaringswereld van de doelgroep. Hierdoor leren de mensen hun eigen moeilijkheden oplossen en voorkomen, en daarenboven krijgt de trainer een overkoepelend inzicht in de problematieken van de opdrachtgever als organisatie. Dit stelt hem in staat om in het natraject aanbevelingen te doen naar de organisatie voor haar organisatieontwikkeling. Dit staat beschreven in het natraject.

Voorbereidende coachinggesprekken

De voorbereidende coaching-gesprekken met de deelnemers laten toe de integratie van het project nog nauwkeuriger af te stemmen op de noden van de doelgroep en van de organisatie.

Onze trainings modules:

Categorieën
pers

Leiderschapstraining tot afdelingchef

Leiderschapstraining tot afdelingchef met als voornaamste topics:

  • het toelichten van het waarderingsssyteem
  • opmaken van taakafspraken
  • voeren vanevaluatiegesprekken
  • opmaken van verbetertrajecten

Tweedaagse training

Dag 1: De Leider trekt grenzen

Voormiddag:

Resultaatsgericht Management via DOELEN en CRITERIA

  • Leiden = doelen stellen
  • Leiden = je mensen naar je doelen leiden
  • Leiden = je criteria communiceren en committment verwerven
  • Opstellen van taakafspraken
  • Vertalen van functioneringsproblemen in specifieke taakafspraken
  • Taakafspraken opvolgen
  • Plaats en doel van waarderingsgesprekken: ‘waarom helpen ze je medewerker en je stad?’

Namiddag:

De Relatie scheiden van de doelen en/of problemen

  • Grondbeginselen van leidingeven
  • Een vertrouwensrelatie als basis
  • Communicatietechnieken om het doel te scheiden van de persoon
  • Inlevingsvermogen
  • Luistervaardigheden
  • Je rol als leider versus je rol als coach

 

Dag 2: De Leider is ook Bege-Leider en op-volg-er

Voormiddag:

Oplossingsgericht Begeleiden tijdens een waarderingsgesprek

  • Het waarderingsverslag
  • Oplossingsgericht coachen: het gewenste gedrag VERSTERKEN
  • Oplossingsgerichte vragen stellen
  • Oplossingsgerichte tussentijdse functioneringsgesprekken
  • Rollenspelen

Namiddag:

Moeilijke grenzen trekken en doortrekken

  • negatieve boodschappen constructief brengen: ongewenst gedrag doen STOPPEN
  • hoe medewerkers aanmoedigen en uitnodigen om zich te herpakken?
  • Duidelijk de gevolgen tonen van niet-verandering
  • Rollenspel in moeilijke boodschappen
  • Gevalsbesprekingen van ervaringen van de deelnemers
  • Een verbetertraject opstellen